Arbeidsmarkt en basisinkomen

Invoering van basisinkomen zal ingrijpende effecten hebben op de arbeidsmarkt. Peter van Hoesel beschrijft die effecten vanuit 20 invalshoeken.

Over de effecten die invoering van een basisinkomen op de arbeidsmarkt zou hebben zijn veel opvattingen mogelijk. Enerzijds is dat verklaarbaar omdat daar weinig onderzoek naar is gedaan. Zo kan iedereen de eigen opvattingen als meest voor de hand liggende etaleren, want er is toch geen tegenbewijs te leveren. Toch biedt de bestaande kennis van de arbeidsmarkt anderzijds meer aanknopingspunten voor analyse van die effecten dan tot nu toe worden gebruikt.

Ik doe een poging om hiervan een overzicht te geven. Ik zal geen referenties naar allerlei wetenschappelijke publicaties plaatsen. Wellicht wil een universitaire arbeidsmarktonderzoeker dat voor zijn/haar rekening nemen.
In elk geval staat dit (alfabetische) overzicht open voor aanvullingen, correcties en tegenwerpingen.

Bij dit overzicht wordt uitgegaan van twee wezenlijke uitgangspunten:

  • het gaat om een onvoorwaardelijk basisinkomen, dus niet om een aanvulling op een laag inkomen: veel van genoemde effecten gaan alleen op bij een onvoorwaardelijk, individueel basisinkomen
  • het basisinkomen moet invloed hebben op het bestaande loongebouw: veel van de genoemde effecten gaan alleen op wanneer dat gebeurt. Als geen vorm van verrekening plaatsvindt, treden namelijk drie overheersende negatieve effecten op: vergroting verschillen tussen werkenden en niet-werkenden; fors stijgende belastingen; en hoge inflatie.

 

Arbeidsbemiddeling

Met een basisinkomen wordt het vinden van passend werk kansrijker, omdat niet op de eerste plaats naar vaste banen hoeft te worden gezocht. Er kan ook worden gezocht naar stages, projecten, proefplaatsingen, leertrajecten, netwerken waarin kan worden samengewerkt, klussen, vrijwilligerswerk. Dat vergroot de kans op het bij elkaar brengen van vraag en aanbod en een positieve keuze daarin vergroot vervolgens ook de kans op stabiel werk.
Door het basisinkomen hoeft geen rekening meer te worden gehouden met mogelijk verlies van een uitkering, waardoor het voor de werkzoekende makkelijker is om allerlei werk (op proef) te accepteren.

Arbeidsparticipatie

Volgens het CPB daalt de arbeidsparticipatie bij invoering van een basisinkomen. Het is inderdaad aannemelijk is dat de arbeidsparticipatie in zekere mate zal dalen; mensen grijpen de mogelijkheid om langer te studeren, jonge ouders zullen meer tijd aan hun kinderen besteden en, meer algemeen, mensen zullen makkelijker kiezen voor meer vrije tijd.
Aan de andere kant is het de vraag of het CPB plausibele positieve effecten voldoende heeft meegenomen. Verondersteld mag worden dat veel arbeid laagdrempeliger wordt, zoals zelfstandige arbeid, arbeid die momenteel te duur is vanwege het minimumloon, mantelzorg. Bovendien werkt de huidige regelgeving remmend op het arbeidsmarktgedrag van zowel werkgevers als van werkzoekenden. Wanneer die rem eraf gaat, zal er meer dynamiek ontstaan.

Arbeidsrecht

Het huidige arbeidsrecht werkt de mobiliteit op een belangrijk deel van de arbeidsmarkt nogal tegen. MKB-ondernemers zijn terughoudend om mensen aan te nemen, bevreesd voor ziektekosten en verwikkelingen rond ontslag. Dat belemmert de groei van veel ondernemingen. Oudere werknemers met een vaste baan zijn weinig mobiel, hetgeen kansen voor jongeren verkleint.
Bij invoering van een basisinkomen ligt enige versoepeling van het arbeidsrecht voor de hand, waardoor de mobiliteit wordt versterkt.

Arbeidssatisfactie

Veel mensen doen momenteel werk dat ze niet bevalt. Dat is niet goed voor de productiviteit en slecht voor het geestelijk welbevinden. Het basisinkomen schept meer mogelijkheden om werk te vinden dat wel bevredigend is. Daarmee kan de productiviteit per gewerkt uur na verloop van tijd wellicht een paar procent toenemen en het geestelijk welbevinden ook.

Armoedeval

Werken moet lonen, maar de huidige inkomensafhankelijke regelingen zorgen vaak voor allerlei armoedevaleffecten. Dat houdt een deel van het arbeidsaanbod gevangen in een uitkering, terwijl een ander deel als gevolg hiervan minder uren werkt dan zou kunnen en nog een ander deel geremd wordt in de ambitie om hogerop te komen.
Een basisinkomen kan de meeste armoedevaleffecten grotendeels of geheel doen verdwijnen, waardoor de arbeidsparticipatie meerdere procentpunten kan toenemen.

Bestaanszekerheid

De bestaanszekerheid wordt met een basisinkomen verbeterd. Veel sociale verzekeringen zijn gebaseerd op tijdelijke arrangementen, waardoor er nogal wat onzekerheid wordt veroorzaakt. Bijvoorbeeld: na WW volgt WWB met als gevolg een forse inkomensdaling.
Dat kan tot allerlei negatieve situaties leiden, zoals het accepteren van slecht passende arbeid, ziekteverschijnselen, armoede die alle energie opslorpt, alcoholisme en drugsverslaving, vastlopen van relaties. Daarmee raakt een deel van het arbeidsaanbod min of meer verlamd.

Buitenlandse werknemers

Aannemend dat buitenlandse werknemers pas na enige tijd in aanmerking komen voor het basisinkomen, kunnen de kosten van buitenlandse werknemers (fors) hoger uitpakken. Dan moet het basisinkomen wel worden verrekend met het bestaande loongebouw. Waarschijnlijk zal dit verschil onder druk van de EU verzacht dienen te worden, maar ook dan kan het tewerkstellen van Nederlandse ingezetenen wellicht een kostenvoordeel opleveren. Overigens is het niet onmogelijk dat er meer EU-landen zullen overgaan tot een basisinkomen, waardoor dit probleem kleiner zal worden.

Emancipatie

De nog steeds bestaande verschillen tussen mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt kunnen makkelijker worden overbrugd als er een basisinkomen is. Mannen kunnen er makkelijker voor kiezen om meer tijd te besteden aan hun gezin en daarmee hun partners meer ruimte geven op de arbeidsmarkt. Aan de andere kant kunnen ook vrouwen makkelijker kiezen om zeker in de eerste levensjaren van hun kinderen korter te gaan werken. Aangezien de toegankelijkheid van de arbeidsmarkt over de hele linie wordt verbeterd, hoeven zij niet bang te zijn dat ze na verloop van tijd over een nogal hoge drempel moeten stappen.

De achterstanden van mensen met een migratie-achtergrond kunnen met een basisinkomen worden verminderd doordat de arbeidsmarkt toegankelijker voor hen wordt.

Inkomensverdeling

Een basisinkomen kan positief bijdragen aan problemen rond inkomensverdeling. Ten eerste vanwege hogere vaste inkomsten voor de laagstbetaalden. Ten tweede doordat de inkomsten voor mensen die onaangenaam werk uitvoeren op een hoger niveau zullen komen, als door laag loon te weinig mensen te vinden zijn. Ten derde mogelijk ook, doordat mensen met de hoogste inkomens (met name ook inkomen uit vermogen) voor een deel gaan meebetalen aan het basisinkomen.

Daarbij moet wel worden uitgegaan van het verrekenen van het basisinkomen met het bestaande loongebouw, anders worden de verschillen tussen werkenden en niet-werkenden juist enorm vergroot.

Mensen met een beperking

De toegang tot de arbeidsmarkt van mensen met een beperking werd tot voor kort verzorgd door sociale werkplaatsen. Dat is inmiddels niet meer het geval voor nieuwe toetreders. Met een basisinkomen wordt de toegang weer bevorderd, omdat de arbeidsmarkt als geheel toegankelijker wordt.

Ondernemerschap en innovatie

De drempel naar ondernemerschap wordt verlaagd. Dit geldt op de eerste plaats voor de startende ondernemer zelf, die in elk geval over een inkomen kan beschikken tijdens de startperiode. Met name ook innovatieve starters krijgen hierdoor meer kansen, want innovatietrajecten duren vrij lang.

Daarnaast wordt de drempel voor het aantrekken van medewerkers verlaagd, waardoor jonge ondernemingen sneller kunnen groeien.

Opleiding en scholing

Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking zal op een hoger peil komen te liggen, omdat het basisinkomen mensen in staat stelt om op elk gewenst moment tijd te besteden aan opleidingen en cursussen. Het adagium ‘een leven lang leren’ kan met het basisinkomen eindelijk waar gemaakt worden. Daarmee wordt de beroepsbevolking beter inzetbaar, en dat geldt ook voor oudere werknemers en werkzoekenden.

Pensioen en langdurig verlof

Het verschil tussen langdurig verlof en pensioen zal bij een basisinkomen in zekere mate vervagen. Mensen kunnen op elk gewenst moment een werkpauze nemen. Als zij bovendien hun eigen pensioenpot op elk gewenst moment zouden mogen besteden (zoals de levensloopregeling van een tijdje geleden), ontstaat er op dit punt optimale flexibiliteit.
De huidige pensioengerechtigde leeftijd en de AOW kan worden afgeschaft, waardoor veel ouderen langer zullen doorwerken dan tot nu toe gebruikelijk is.

Regeldruk en regeldwang

De bureaucratie rond alle sociale uitkeringen belemmert het arbeidsmarktgedrag van werkzoekenden en maakt werkgevers terughoudend om hen een kans te geven. Met een basisinkomen kunnen de werkgeversrisico’s minimaal worden gehouden en ondervinden werkzoekenden geen bureaucratische belemmeringen meer bij het zoeken van werk. De vrijheid, waarmee een contract wordt getekend, stijgt.

Vrijwilligerswerk en mantelzorg

Heel veel zinvol werk wordt gedaan door vrijwilligers en mantelzorgers. Met een basisinkomen komt er meer ruimte voor het uitvoeren van vrijwilligerswerk en mantelzorg. Hoewel dit type werk niet meetelt bij het nationaal inkomen, is het voor de samenleving van grote betekenis. Financieringsbeslissingen voor werk waarbij veel vrijwillige inzet in het spel is, zullen opnieuw moeten worden geijkt,

Werkgelegenheid

De werkgelegenheid kan met name aan de onderkant van de arbeidsmarkt door het basisinkomen een positieve impuls krijgen, althans wanneer het basisinkomen wordt verrekend met het bestaande loongebouw. Als die verrekening niet zou plaatsvinden zal er eerder een averechts effect ontstaan, omdat dan de kostendrempel voor het scheppen van een baan zelfs groter kan worden dan nu het geval is.
Bovendien wordt ‘self-employment’ gestimuleerd met een basisinkomen als minimumgarantie.
Aan de andere kant kan een basisinkomen een negatieve invloed hebben op werk dat voor de samenleving niets oplevert of zelfs schade berokkent. De besluitvorming daarover zal veranderen.

Werkgeverschap

Het werkgeverschap wordt niet alleen een stuk eenvoudiger maar ook een stuk minder riskant na invoering van een basisinkomen. Dat zal werkgevers stimuleren tot meer ondernemerschap, waarmee vervolgens extra werkgelegenheid kan worden geschapen.

Werkverschaffing

Iedereen staat onder druk om betaalde arbeid te verrichten. Daardoor is er ook veel werkgelegenheid gekomen, die voor al tot doel heeft om mensen werk te kunnen verschaffen. Soms levert die eigenlijk geen zinvolle bijdrage levert aan de samenleving, maar kost alleen maar geld en levert geen baten of zelfs negatieve baten met zich. Dat type werkgelegenheid zal met een basisinkomen in zekere mate gaan afnemen.

Vrije tijd

Met een basisinkomen kunnen mensen makkelijker kiezen voor meer vrije tijd: door minder uren te werken, door langere verlofperiodes of door helemaal niet te gaan werken.
Die laatste groep zal overigens niet heel groot worden, want op een klein percentage na willen mensen graag op een zinvolle manier deelnemen aan de samenleving.
Meer vrije tijd biedt daarnaast ook meer ruimte voor consumenten om zorgvuldiger keuzes te maken.

Zelfstandige arbeid

Werken als zelfstandige is momenteel geen sinecure, enerzijds vanwege de bureaucratie waarmee je te maken krijgt en anderzijds vanwege de inkomensonzekerheid die gepaard gaat met zelfstandige arbeid. Met een basisinkomen kunnen beide ontmoedigende factoren grotendeels worden weggenomen, waardoor zelfstandige arbeid veel laagdrempeliger wordt.

Ziekteverzuim

Het ziekteverzuim kan een stuk lager worden doordat mensen met een basisinkomen beter in staat zijn om werk te kiezen dat hen goed ligt, doordat een langdurig hoge werkdruk makkelijker kan worden verdragen of vermeden en doordat er daardoor tevens minder gebruik zal worden gemaakt van het opnemen van baaldagen.

Zwart werk

Zwart werk is in het huidige uitkeringsregime nogal lucratief. Dat vervalt bij een basisinkomen, grotendeels of geheel. Zwart werk levert ook bij een basisinkomen nog altijd een belastingvoordeel op, dus het zal niet zomaar verdwijnen, maar de huidige forse prikkel voor een uitkeringsgerechtigde om zwart te werken zal in elk geval verdwijnen.

Peter van Hoesel, 9-11-2017
illustratie Pixabay
Dit bericht is ook geplaatst op de website van het NPI

Het bericht Arbeidsmarkt en basisinkomen verscheen eerst op Vereniging Basisinkomen.

Geplaatst in basisinkomen, obi.