Basisinkomen: vrijheid & bestaanszekerheid

Tegenwoordig is de discussie over het basisinkomen pragmatisch. Velen vinden het wel een goed idee, maar is het financierbaar?
Alexander de Roo legt in het blad Sociaal Bestek stelt in een dat door sociale zekerheid en belasting te integreren het idee betaalbaar is. Overal ter wereld vinden nu experimenten plaats.
De experimenten zullen ons meer leren over de effecten van het basisinkomen op de arbeidsmarkt, gezondheid en welzijn.  Het basisinkomen zal niet in één keer ingevoerd worden. De opbouw van het huidige systeem duurde 30 jaar. Het basisinkomen geeft bestaanszekerheid en vrijheid om je eigen leven te leiden.

Inleiding

Basisinkomen geeft mensen vrijheid om hun eigen leven anders dan nu  in te richten. Kies je voor betaald werk, zorg, (her-) scholing of vrijwilligerswerk?  Of een combinatie. Het basisinkomen geeft mensen bestaanszekerheid.  Een basisinkomen is een bescheiden maandelijks bedrag voor elke volwassene in Nederland zonder tegenprestatie of vermogenstoets.

Voordelen

De armoedeval wordt opgeheven. Nu is het zo dat mensen tussen minimum en modaal financieel vast zitten.  Als iemand  (beter) betaald werk vindt, gaat hij/zij  er netto nauwelijks op vooruit en soms zelfs achteruit. Het kabinet Rutte III gaat een vlaktax van 37 procent invoeren voor bijna iedereen. Het lage BTW tarief gaat dan omhoog. Welk probleem lost dit eigenlijk op? Een gezin met een éénverdiener in een huurhuis met twee kinderen heeft niets aan dit belastingplan. Hij verdient nu met 20.000 € bruto per jaar het minimumloon. Een betere baan betekent 31.000 € bruto. Van die 11.000 € bruto houdt dit gezin netto 500 € over.  96 % valt weg! Dat komt omdat huurtoeslag, zorgtoeslag en kindgebonden budget verdampen. Hard werken loont helemaal niet. Een bijstandsgerechtigde  gaat er netto niet op vooruit als hij een baan vindt van 36 uur tegen het minimumloon.  De armoedeval geldt voor vrijwel  iedereen tussen minimum en modaal. Zij kijken tegen 70, 80, 90 en soms zelfs meer dan 100 % belasting aan. Bovenmodaal betaalt nu 40 procent belasting en de topverdieners 52 procent.

Het basisinkomen zorgt voor een sterke vereenvoudiging van het huidige sociale en fiscale stelsel. Mensen hoeven niet meer hun eigen huis op te eten, als ze langdurig werkloos worden. Zware beroepen zullen beter beloond worden. Kunstenaars wijden zich aan de kunst  en  studenten aan hun studie in plaats van  talloze bijbaantjes. ZZP’ers krijgen een stevige basis. Er komen meer startups en meer innovatie. Kleine middenstanders krijgen lucht, zodat de laatste winkel in het dorp kan blijven. Krimpgebieden leven weer op, omdat er koopkracht blijft.  Betaald werk en vrije tijd worden eerlijker verdeeld. Niet alleen academici, maar iedereen zal een sabbatical year kunnen nemen. Kleine baantjes worden aantrekkelijker en mensen gaan makkelijker wisselen van baan. De verwachting is dat meer mensen betaald werk gaan verrichten, maar gemiddeld met een kortere werkweek. Arbeidstijdverkorting op individuele basis.

Waarom?

Ook nu het economisch beter gaat komen er steeds meer flex banen en steeds minder vaste banen. Vier miljoen mensen hebben een flex baan of geen baan  en vijf miljoen mensen hebben een vaste baan. Er zijn nu twee miljoen flex banen (postbodes, alfa hulpen), één miljoen ZZP’ers en een kleine miljoen mensen in WW / bijstand. Het leger van werkende armen breidt zich uit. Uitkeringsgerechtigden zitten vast. Een WAO’er levert 70 % in als hij/zij een baantje vindt. De armoedeval is door de vele inkomensafhankelijke regelingen steeds groter geworden. Huursubsidie, zorgtoeslag, kindgebonden budget en sinds kort ook arbeidskorting en heffingskorting zijn inkomensafhankelijk. Idem dito  gemeentelijke regelingen. Allemaal goed bedoeld, maar bij elkaar betekenen ze dat het voor de helft  van de Nederlanders  (meer)  betaald werk niet of nauwelijks loont. Automatisering gaat steeds sneller. De werkgelegenheid van laaggeschoolden, maar in toenemende mate ook van de midden groepen staat onder druk. Je hele leven bij één baas is voltooid verleden tijd.

Steeds meer steun

In 1993 was 20 procent van de Nederlanders voor een basisinkomen. 20 procent koos toen voor het mini stelsel (= lagere uitkeringen) van de VVD. 60 procent prefereerde een systeem met een verplichte tegenprestatie. Twee jaar geleden zei 40 procent van de bevolking ja, 45 procent  nee en 15 procent  had geen mening volgens een onderzoek van Maurice de Hond voor de Vereniging Basisinkomen. Dezelfde onderzoeker gaf in het Radar programma (juni 2017) aan dat 51 % voorstander is van basisinkomen als alle toeslagen verdwijnen. Ook in andere landen zoals het  Verenigd Koninkrijk, Duitsland en de VS is de helft van de bevolking voor. In Finland en Canada bestaan meerderheden voor invoering. In het Verenigd Koninkrijk is 60 procent van de Labour kiezers voor, maar ook 42 procent van de Conservatieve kiezers. De afbrokkeling van het huidige systeem en de toename van flex werk verklaren de toenemende steun voor het basisinkomen.

Eerste golf

De eerste golf is in het Interbellum. De actiegroep State Bonus League slaagt in 1920 om een debat op het Labour congres in Engeland af te dwingen. Henry George maakt furore met zijn idee om belasting op land te heffen en de opbrengst aan iedereen uit te keren. In Oxford lanceert Professor G.D.H. Cole als eerste de term basisinkomen. In Canada weet de Social Credit Party in twee provincies de macht te veroveren. In 1935 voert de Democratische Senator Huey Long in de VS campagne om president te worden met  de leuze ‘Share the Wealth’. Helaas wordt hij tijdens de campagne vermoord. In Engeland bepleit de liberale politica Rhys-Williams in 1943 het idee van het basisinkomen in ‘New Social Contract’. De politieke meerderheid kiest onder aanvoering van sociaaldemocratische partijen voor het verzekeringsmodel en de opbouw van de huidige systeem van sociale zekerheid ( 1945-1975).

Tweede golf

De Nobelprijswinnaars Milton Friedman ( 1962) en James Tobin ( 1967) pleiten voor het basisinkomen. In 1972 wordt het Family Assistance Plan van president Nixon verworpen door de Senaat, omdat de Democraten het bedrag niet hoog genoeg vonden. In datzelfde jaar verliest de Democraat McGovern de presidentsverkiezingen met zijn basisinkomen plan. Er vinden wel vier proeven in de VS plaats en één in Canada. In het Canadese MinCome experiment ( 1974-1978) bleek dat er een kleine teruggang was van het arbeidsaanbod. De kosten van de gezondheidszorg verminderden met 8,5 procent. Misdaadcijfers daalden spectaculair. Een nieuwe regering van conservatieve huize stopte dit experiment.  In Alaska krijgt  sinds 1982 elke burger ( man, vrouw, kind) jaarlijks een achtste deel van de olie opbrengsten uitgekeerd. De grootte is ongeveer een vakantiegeld uitkering.

Derde golf

In 1977 zet de PPR ( voorloper van GroenLinks) basisinkomen in haar programma. De WRR komt in 1985 met het opzienbarende voorstel een  gedeeltelijk basisinkomen van 500 gulden. De oprichting van BIEN (Basic Income European Network) vindt in 1986 plaats. Er was in die jaren een fanatieke discussie. De hoge werkloosheid leidde tot felle pleidooien voor een basisinkomen. De tegenstanders zeiden even fanatiek ‘werken voor je geld’.

Intermezzo NRC december 1993

“DEN HAAG. Melkert voelt niets voor invoering van een basisinkomen, omdat het middel volgens hem veel te grofmazig is. Het laat volgens de PvdA-minister slechts de keus tussen onrechtvaardigheid en onbetaalbaarheid. ‘Of je duikt ver onder het sociaal minimum, of je doet dat niet en dan kost het miljarden’, meent Melkert. VVD-minister Zalm toonde zich zaterdagavond in KRO’s Brandpunt zeer positief over het basisinkomen, zoals hij dat eerder had gedaan tijdens zijn ambtsperiode als directeur van het Centraal Planbureau. Zijn D66-collega Wijers maakte zich zaterdag in NRC Handelsblad in voorzichtige termen kenbaar als een voorstander van het idee.”

Vierde golf

Deze golf begint met de financiële crisis in 2008. Nu vinden op alle vijf continenten discussies plaats. BIEN herdoopt zichzelf tot Basic Income Earth Network na een congres in Zuid-Afrika. Het Britse Labour onderzoekt nu het basisinkomen. Ook in andere sociaaldemocratische partijen wordt over het basisinkomen gediscussieerd. Steeds vaker spreken groene en regionale partijen zich uit voor het basisinkomen. Ook sommige rechts populistische partijen zoals een afsplitsing van de Wilders partij in Finland zijn voorstander.  Jaarlijks is er een BIEN congres. In augustus in Finland, waar de regering met de politieke signatuur van Rutte I een serieuze proef ( 2017-2018) doet met 2.000 werklozen.  Volgend jaar BIEN congres in India, waar de regering overweegt om de subsidie voor 200 miljoen arme Indiërs te vervangen door een bescheiden basisinkomen. Achtergrond is dat ruim de helft van de armoede middelen ergens langs strijkstok blijft hangen tussen de hoofdstad en de arme Indiërs in hun afgelegen dorpen.

Overal proeven

Iedereen op de bank?

In het MinCome experiment in Canada  bleek dat er ongeveer 5 % minder vraag was naar betaald werk. Jongeren op de middelbare school bleven langer studeren en vrouwen met jonge kinderen brachten meer tijd met hun kinderen door. Ook het CPB komt tot een vraaguitval van 5 % bij de doorrekening van het basisinkomen van de Vrijzinnige partij van Norbert Klein. Hij stelde een basisinkomen van 800 euro voor met een alleenstaanden toeslag van 300 euro. Interessant was dat Norbert Klein tegen het CPB argumenteerde  dat kleine baantjes dan wel gaan lonen. Waarom neemt het CPB dat niet mee? Dat klopt zei het CPB, maar daar hebben we geen experimentele gegevens over en dus rekenen we niet mee… Laura van der Geest hoofd van het CPB zei in de NRC dat het moeilijk is om de revolutie te berekenen.

Het is inderdaad een revolutie. Bij het basisinkomen experiment in India 2010-2012 kregen zes dorpen met UNICEF middelen een basisinkomen en zes dorpen kregen het niet. Het bleek dat mensen – zelfs als ze een beperking hadden – ondernemender werden. Vrouwen gingen geld lenen, schaften een naaimachine aan en verkochten kleren. Toen de onderzoekers een half jaar later terug kwamen hadden jonge vrouwen geen hoofddoek meer om. Waarom? “Omdat we nu onze eigen baas zijn en niet langer afhankelijk van de oude mannen in ons dorp”.

Onbetaalbaar

Een bescheiden basisinkomen van € 800 per maand is financierbaar. Dat blijkt  ook uit de berekeningen van het CPB. Premier Rutte heeft gelijk toen hij Prinsjesdag 2016 in debat met Marianne Thieme (PvdD) zei  dat het sociale stelsel dan nog ingewikkelder wordt.  De Vrijzinnige partij werkt  met een alleenstaanden toeslag, wat weer controle vereist. Een hoog basisinkomen van € 1.200 vergt dat de belastingen flink  ( circa 20 %) omhoog moeten en daarvoor is nu niet genoeg draagvlak. Het meest genoemde bedrag is € 1.000. Dat kan gefinancierd worden door iedereen 50 procent inkomensbelasting te laten betalen ( en de 5 procent topinkomens  60 procent). Een alleenstaande zonder betaald werk gaat er dan niet op achteruit, maar het hele toeslagen circus moet dan wel  in stand blijven.

Een briljant idee van de Groningse student Harro Boven kan een doorbraak betekenen. Geef iedereen naast een basisinkomen van € 650 een woontoeslag van € 600. Dit geldt voor zowel één als twee persoonshuishoudens. Fraude loont dan niet. En verhoog de kinderbijslag naar gemiddeld € 300.  Een alleenstaande begint dan met € 1.250 en een stel met €1.900. Dan kan de zorgtoeslag weg en het kindgebonden budget kan weg. De inkomensafhankelijke heffingskortingen en arbeidskorting kunnen ook weg. De huur toeslag kan veel kleiner. Dit voorstel is circa 30 miljard duurder dan het huidige stelsel. 30 miljard is 10 % van de overheidsuitgaven. Deze extra middelen kunnen gevonden worden. Daarvoor staan vijf wegen open:  het verhogen van de vermogensbelasting, meer ecologische belastingen, een BTW op Scandinavisch niveau, de inkomensbelasting naar 50 procent of bezuinigen op de overheid. Al naar gelang je politieke voorkeur links, groen, midden, sociaaldemocratisch  of conservatief is.  Uiteraard kan politiek  Den Haag ook gaan voor een combinatie van deze vijf mogelijkheden. Op de website basisinkomen.nl staat onderaan een Rekenmodel Even Klikken om dit idee na te rekenen.

Conclusie

Tegenwoordig is de discussie over het basisinkomen pragmatisch. Velen vinden het wel een goed idee, maar is het financierbaar?  Door sociale zekerheid en belasting te integreren blijkt het idee betaalbaar.
Overal ter wereld vinden nu experimenten plaats. In Nederland experimenteren de gemeenten Wageningen, Nijmegen, Tilburg, Deventer en Groningen. Ook Utrecht start een experiment. In Finland vindt in 2017 en 2018 een proef plaats met 2.000 werklozen die een basisinkomen ontvangen. In Canada krijgen 4.000 mensen tussen bijstand en modaal  een basisinkomen in een driejarige proef. De conservatieve oppositie heeft beloofd dit experiment te laten bestaan als zij aan de macht komen.
De experimenten zullen ons meer leren over de effecten van het basisinkomen op de arbeidsmarkt, gezondheid en welzijn.
Het basisinkomen zal niet in één keer ingevoerd worden. De opbouw van het huidige systeem duurde 30 jaar ( 1945-1975).  Door het flex werk en de steeds snellere  automatisering werkt het huidige systeem niet meer.
Het basisinkomen geeft bestaanszekerheid en vrijheid om je eigen leven te leiden.

 

Alexander de Roo, juni  2018

Dit artikel is in druk verschenen in Sociaal Bestek nummer 3, juni/juli 2018, pagina 54 tot en met 56.

Het bericht Basisinkomen: vrijheid & bestaanszekerheid verscheen eerst op Vereniging Basisinkomen.

Geplaatst in obi.