Dit is de dertiende aflevering van de feuilleton Brieven aan een Paralleluniversum van de Duitse schrijfster Petra Keup. De eerste verscheen op 8 oktober 2017. Sindsdien publiceer ik iedere zondagochtend een hoofdstuk uit deze roman. De brieven zijn geschreven door Maximiliane Wonder-Licht, een ‘klant’, en gericht aan Valentin Graumann, de directeur van een instantie, die ‘Hartz-IV’, zeg maar de Duitse sociale bijstand, uitkeert.
Betreft: “Olé”
– Satan’s listige streken
Beste O-man Graumann,
Herinnert u zich nog, dat in 1984 de commerciële televisie haar intrede deed in onze destijds nog halve republiek?
Plotseling stond er in de tv-gids Sat-An. Of het de naam van de zender was, of de titel van een televisieprogramma, waaronder de programma’s van de satellietontvangst vermeld stonden, weet ik niet meer zo precies. In ieder geval zocht niemand er iets kwaads achter. Pas na maanden viel het iemand op, dat het vernuft achter al deze vernieuwingen in de ruimte wellicht wat al te duidelijk bij name genoemd werd.
Uiteindelijk viel alles met Sat. 1 – of was het 3sat? – op de juiste plaats.
Satan was nu in ieder geval effectief gecastreerd en voorzien van één of ander nummer. Ondertussen hielden miljoenen mensen van hem en stond de deur, met dank aan de vele commerciële satellietprogramma’s, wagenwijd open voor de afstomping van het volk. Tenslotte is hersenloos regeren, zoals men weet, veel beter en zodoende kunnen er middernachtelijke compromissen, waaruit ook uw Dienst is ontstaan, op een bierviltje gesloten worden.[1]
Dit is overigens geen nieuw woord van mij, maar van het hoofd van uw Federale Dienst voor Werk.[2]
In de taal schuilt waarheid en magie, soms ook een hoop onzin. Per slot van rekening kreeg de mens zijn vermogen, de dingen bij hun naam te noemen, van God alleen, doch spoedig daarop nam men meer vrijheid. Dat er dan ook echt een zender met de naam GOD-TV bestaat, moet een daad van verblinding geweest zijn, maar misschien heeft zelfs God galgenhumor.
Een Satan zo te castreren is al een lelijke daad. Uw Dienst heeft zich echter ook een uitzonderlijk lange naam gegeven. Arbeidsgem… … van de Die … voo … Arb … distr O … en d … stad O …[3]
Tenslotte wil iedereen, die betrokken is, ook plechtig vermeld worden. Dat men bij een dergelijke naam vroeger of later naar een afkorting verlangt, kan ik echt begrijpen. Vooral als je bedenkt, hoe vaak op een dag deze naam uitgesproken en opgeschreven moet worden. De één of andere slimmerik is onder invloed van het hierboven beschreven door God gezonden vermogen, op de afkorting ARGE gekomen en zo is daar een Dienst met slechte intenties uit geboren.
Wat ik echter opmerkelijk vind, is dat allen, behalve u, zoals u mij in ons persoonlijk gesprek immers nadrukkelijk meedeelde, dit alleen maar beamen kunnen. Maar u onderschat uw jonge medewerkers hier enorm, want deze geven zich natuurlijk alle denkbare moeite, om de naam van uw Dienst recht te doen. In ieder geval mag je toch wel echte prestatiebereidheid in een, niet per se typische, prestatiemaatschappij verwachten.
Dus sturen deze prestatiegerichte medewerkers dan mensen zoals ik voor een keuring naar de gezondheidsdienst. Ik dacht altijd, dat men de kwaliteit van het vlees van halve varkenskarkassen veterinair keurt in het slachthuis, dat men na een ongeluk de schade aan een auto keurt, of dat men een balans goed- of afkeurt voordat men een bedrijf koopt. Maar mij naar een keuring sturen … ?
De geest van uw Dienst toont zich natuurlijk niet alleen in een slechte betalingsmoraal, maar ook door de taal. In overheidsinstellingen leefde altijd al een bepaalde taalgeest met een zeer eigenzinnige creativiteit. De creatieve taalgeest van een ambtelijke instantie leeft allereerst van ontmenselijking. Niet de mens staat centraal, maar statistische gegevens. In uw geval zijn dat de “hulpbehoeftigen” of “bijstandsgezinnen” of “sociale parasieten”. Op een bepaalde manier kan je dat nog door de vingers zien, want het is natuurlijk ondoenlijk om miljoenen burgers als individuen te beschouwen …
Kijk eens, wat ik in een encyclopedie vond:
Ambtelijk jargon ook officiële-, administratieve-, bureaucratische taal: de vaktaal van ambtenaren. Het wordt gekenmerkt door:
– het streven naar uiterste nauwkeurigheid, wat zich vertaalt in samengestelde constructies (Afdeling Klantenreacties);
– vorming van nieuwe algemene benamingen (klant, hulpbehoeftige);
– sterke abstractie (bijstandsgezin);
– wollig taalgebruik met geringe verstaanbaarheid (wetenschappelijk onderzoek heeft vastgesteld, dat de burger 25% begrijpt van de brieven die door een overheidsinstantie verzonden zijn).[4]
Taalnormering, of standaardisatie: het vastleggen van definities en naamgevingen, en de poging om deze vastlegging in het taalgebruik af te dwingen.
Rechtsgeleerden doen dat al sinds de oudheid en het Duitse Normeringscomité heeft dat in 1917 voor de techniek in Duitsland gedaan. Het is de neiging van veel vaktaal, vooral van ambtelijk jargon.[5]
(Voorbeeld: Hartz IV, ook als men de taalgeest, die men daarmee oproept, nu begrijpelijkerwijs liever kwijt dan rijk is om het imago op te poetsen.)
Taalsturing, sturing van de taal; d.w.z. manipulatie, controle van mensen door middel van taal. Vaak gaat sturing vooraf aan manipulatie of gaat zij hand in hand met haar (propaganda). Spraaksturing met manipulatieve opzet maakt gebruik van bewust gestuurde verschuivingen in de betekenis, en van eufemismen, vaak door vorming van nieuwe woorden of complex samengestelde woorden.
Eufemein (Oudgrieks), eufemisme, minder onaangename, vriendelijker bewoordingen: de eufemistische (verzachtende) omschrijving, maakt vaak deel uit van een metafoor, een onrealistische definitie en interpretatie, vaak een middel voor taalsturing en manipulatie[6]
– voorheen “bijstandstrekker” tegenwoordig “klant”, vroeger “uitkeringsgerechtigde werkloze” nu “hulpbehoeftige”.
Propaganda (Latijn: propagare) ter verbreiding – de poging, de publieke opinie voor de eigen mening te winnen en de daarvoor gebruikte middelen; een specifiek geval van taalsturing en manipulatie. (Voorbeeld: “Vroeger of later krijgen wij jullie”.)[7]
Het woord, in 1622 met de pauselijke bul geïntroduceerd, werd tot in de 20e eeuw als een algemene term voor politieke, religieuze en commerciële publiciteit gebruikt. Tegenwoordig wordt politieke propaganda vaak op één lijn geplaatst met commerciële reclame; als algemene term voor beide werd ‘omgekeerde’ reclame (Sombart 1928) of ‘reclame’ (Buchli 1962) voorgesteld, terwijl religieuze propaganda in het taalgebruik wegviel.[8]
Nu beste O-man-Graumann, ik wil u bij dit alles niets kwaads in de schoenen schuiven. Al die woordgedrochten en de ijzige invloed van uw ambtelijke abstracties getuigen vaak alleen maar van een slechte stijl. Ik gun met liefde sommige van deze creatieve taalvirtuozen in uw Dienst eens een schrijfcursus bij de Volkshogeschool, want taal is magisch en in uw magie is zoveel betekenis onbegrijpelijk achter een sluier verborgen. Als echter eenvoudig begrijpen van taal voor ons allemaal het hoogste doel zou zijn, zou ik, de schrijfster van deze brieven, misschien ook binnenkort een bookmaker zijn en niet eentje die weddenschappen op paarden aanneemt.
Wat mij een beetje troost is dat alle jargon van uw Dienst niet alleen op mij een negatieve invloed heeft, maar ook afbreuk doet aan u. U hebt daar ook last van, dat de hele wereld “Hartz IV” tegen u zegt en u daarmee tot een plaatsvervangend medewerker van een criminele aanbieder van seksreizen bestempeld.[9]
Ja, taal is wonderbaarlijk! Maar de media haasten zich om u te helpen en zorgen direct al voor de nieuwe taalregeling. Ze leggen over de oude gewoon een sluier en passen haar aan de moderne tijdgeest aan.[10]
“Het oude stuk, men speelt het weer …”!
O-man Graumann, wij begrijpen elkaar,
uw Maximiliane Wonder-Licht
Een overzicht van alle gepubliceerde hoofdstukken is hier te vinden.
Vertaling: Florie Barnhoorn
Wordt vervolgd op zondag 7 januari 2018
1. In het Duits heeft men één woord voor middernachtelijke compromissen op een bierviltje: Mitternachtsbierdeckelkompromisse. Zo noemde de toenmalige hoofdbestuurder van de Federale Dienst voor Werk de Hartz-IV-wetten in een interview.
2. Ik vraag mij af of de schrijfster bij de beschrijving van de figuur van Valentijn Grauman, Frank-Jürgen Weise (1951), Duits legerofficier en manager, voor ogen heeft gehad. Wie zal het zeggen. Hij was van 2004-2017 hoofdbestuurder van de Bundesagentur für Arbeit (Federale Dienst voor Werk), tegenwoordig ook vaak aangeduid met ‘Jobcenter‘, de uitvoerder van Arbeitslosengeld II, afgekort ALG II, maar meestal ‘Hartz IV‘ genoemd.
3. In het Duits staat hier: Arbeitsgem… der Ag… fü… Arb… Ol… und d… Stadt O… (Arbeitsgemeinschaft – afgekort ARGE – der Agentur für Arbeit [naam district] und der Stadt [naam stad]; deze instelling is min of meer vergelijkbaar met de diensten voor Werk en Inkomen van de gemeenten en het UWV in Nederland.) De schrijfster verwijst naar een lokale vestiging van de Bundesagentur für Arbeit in stad ‘O’, zie bijvoorbeeld https://www.arbeitsagentur.de.
4. Het Duits kent één woord voor de Afdeling Klantenreacties: Kundenreaktionsmanagement.
5. Deutsches Institut für Normung (DIN) is de Duitse nationale normeringsinstantie. De eerste DIN-norm verscheen in 1918. De afkorting was eerder ook bekend als Das Ist Norm en Deutsche Industrie-Norm(en). In 1920 verscheen de bekende norm voor papierformaten: DIN 474, bijvoorbeeld DIN-A4.
6. Een eufemisme is een stijlfiguur waarmee iets mooier, vriendelijker en/of minder onaangenaam wordt voorgesteld dan het in werkelijkheid is. Vaak gaat het om het in andere, minder confronterende bewoordingen weergeven van zaken waarop een algemeen taboe rust. Het gebruik van eufemismen wordt met andere woorden sterk bepaald door gevoelswaarde (connotatie).
Paus Gregory XV
ca. 1622-1623
7. Sturing van anderen; taal wordt gebruikt om gedrag van anderen te beïnvloeden – dat is een sociale taalfunctie; zie http://juflara.weebly.com/taal.
Propaganda is een vorm van communicatie waarbij door de belanghebbende partij wordt getracht aanhangers voor haar gedachtegoed te winnen door het bespelen van de publieke opinie. Dit wordt bewerkstelligd door het bewust verspreiden van eenzijdige en/of verzonnen informatie.
8. Werner Sombart (1863 – 1941) was een Duits econoom en socioloog. Hanns Buchli: 6000 Jahre Werbung. Geschichte der Wirtschaftswerbung und Propaganda. Berlin: de Gruyter (6000 jaar reclame. Geschiedenis van reclame en propaganda).
9. Doelt de schrijfster op het sexschandaal dat in de zomer van 2005 bij Volkswagen (VW) aan het rollen kwam? De Raad van Bestuur – waaronder de directeur Personeel Peter Hartz – werd beschuldigd van het organiseren van sexreisjes. Naar hem werden de als Hartz-concept bekendstaande hervormingen in de arbeidsmarkt vernoemd, die in de vroege jaren 2000 onder het bewind van bondskanselier Gerhard Schröder tot stand kwamen. De maatregelen werden in vier pakketten geïmplementeerd. Hartz I en Hartz II werden van kracht 1 januari 2003, Hartz III volgde op 1 januari 2004. Het meest bekende en drastische pakket Hartz IV trad in werking op 1 januari 2005. Het begrip Hartz-IV is in Duitsland zeer bekend geworden. Hierdoor werd het Duitse systeem van werkloosheidsuitkeringen voor langdurige werklozen (Arbeitslosenhilfe) en het systeem van sociale uitkeringen (Sozialhilfe) samengevoegd en vastgesteld op het laagste niveau van deze twee uitkeringen.
10. Op 1 augustus 1998 werd de spelling van het Duits gewijzigd. Deze spellingshervorming was enigszins controversieel. In 2006 kwam er een herziening van de spellingherziening, waarin enkele spellingsveranderingen werden teruggedraaid.
Het bericht Brieven aan een Paralleluniversum 13. Satan’s listige streken verscheen eerst op Vereniging Basisinkomen.