Uit het moeras met een onvoorwaardelijk basisinkomen

Everybody is a genius; but if you judge a fish by its ability to climb a tree, it will live its whole life believing that it is stupid. # Albert Einstein

Nu populisten furore maken in de Westerse wereld door de economische- en financiële onzekerheid van mensen uit te buiten voor eigen politiek gewin, neemt de belangstelling onder politici voor het onvoorwaardelijk basisinkomen toe.

Zo ook in Nederland.

Maandag 28 november verrasten de heren Samson en Pechtold, op dat moment fractievoorzitters van respectievelijk de PvdA en D66 in de Tweede Kamer, vriend en vijand door in een opmerkelijk opiniestuk in de Volkskrant te pleiten voor experimenten waarbij een bijstandsgerechtigde twee jaar lang de helft van zijn of haar bijverdiensten mag houden. Volgens Alexander de Roo, voorzitter van de Vereniging Basisinkomen (e-mailcommunicatie), komt dit voorstel neer op een individuele, tweejarige proef met het basisinkomen voor bijstandsgerechtigden – alleen het woord ‘basisinkomen’ valt niet.

Een aparte manoeuvre van de twee fractieleiders, omdat noch in het concept-verkiezingsprogramma van de PvdA, noch in het definitieve programma van D66 staat dat een bijstandsgerechtigde 50% van zijn inkomsten – naast de uitkering – mag houden, als hij of zij betaald werk vindt.

Nog heel recent, op 8 november, steunde de PvdA fractie van toenmalig partijleider Samson de Algemene Maatregel van Bestuur van de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, mevrouw Jetta Klijnsma, waarin staat dat maximaal 25 gemeenten mogen beginnen met experimenten voor een regelarme(re) bijstand. De fractie stemde tegen een amendement van GroenLinks dat de experimenterende gemeentes de ruimte wilde geven om dat zonder beperkingen te doen.

Volgens het nu aangenomen raamwerk mogen gemeenten hun bijstandsgerechtigden weliswaar gedurende maximaal 2 jaar 199 € per maand laten bijverdienen, maar dat mag alleen als een evenzo grote groep in diezelfde gemeente tweemaal zo hard zijn best doet om uit de uitkeringssituatie te raken. Dus niet één, maar twee sollicitatiebrieven per dag, niet één gesprek met je klantmanager maar twee. [Een uitgebreidere bespreking van het voorgestelde raamwerk voor de inrichting van de experimenten is hier te vinden].

Dit besluit van de Tweede Kamer (PVV, VVD en PvdA) heeft ertoe geleid dat onder andere Winterswijk niet langer wil meedoen met de experimenten. Ook Nijmegen heeft grote twijfels en wellicht trekken Utrecht en de drie andere steden ook hun plannen in … De bijdrage van de inmiddels voormalige PvdA-leider aan de ingezonden brief is dus wel een beetje hypocriet: noem het voorstel gewoon een tweejarig basisinkomen voor bijstandsgerechtigden en handel daarnaar in de Tweede Kamer. Dat is de plek waar gewenste veranderingen blijvend verankerd kunnen worden. U hebt (had) daartoe de sleutels. Vrijblijvend wat roepen in de media is niet goed genoeg.

Het stuk in de Volkskrant is echter om meerdere redenen opmerkelijk.

Het gevoerde beleid van de afgelopen jaren ten aanzien van de bijstand wordt in feite failliet verklaard door de twee politici. In het Volkskrant artikel schetsen zij een ontluisterend beeld van het beleid … dat zij tot zeer recent gesteund hebben. Volmondig geven ze toe dat de bijstand verworden is tot een regelmoeras dat ten koste gaat van mensen in de bijstand én van gemeenten.

Een inkijkje in het regelmoeras bij de gemeente

Alle administratie, verplichtingen en rompslomp die de invoering van de Participatiewet, die sinds 1 januari 2015 de uitvoering van de bijstand regelt, met zich meebrengt leidt tot verspilling van menskracht en geld. Iedere gemeente is drukdoende om zich in de mal van Haagse regels te persen, wat hen afhoudt van hun belangrijkste taak: het bieden van maatwerk aan mensen in een uitkeringssituatie, schrijven Samson en Pechtold.

Zo hebben de 3 gemeenten (Aa en Hunze, Assen en Tynaarlo), die onder het Werkplein Drentsche Aa vallen, elk hun eigen meedoenbeleid ontwikkeld voor inwoners met een laag inkomen. Schoolgaande kinderen in de drie gemeentes kunnen een ‘meedoenpremie’ krijgen èn meedoen aan een PC-project, terwijl bijstandsgerechtigden die een re-integratietraject doorlopen een “meedoen premie” van € 200.- ontvangen. En in Assen kunnen mensen ook nog meedoen aan een witgoedregeling!

Wim Eiselin geeft op Sociaalweb.nl nog een voorbeeld. Een bijstandsgerechtigde is verplicht “onverwijld” alle feiten uit eigen beweging te melden waarvan hem “redelijkerwijs duidelijk” is dat hij die moet melden. Maar begrijpt iedere bijstandsgerechtigde meteen wat “onverwijld” of ‘redelijkerwijs duidelijk’ inhoudt? Gemeenten voelen zich gedwongen om regels op te stellen, die een flinke arbeidsinspanning en een grote informatiestroom onvermijdelijk maakt.

Zo heeft het College van de gemeente Hoogezand-Sappemeer Beleidsregels giften en geldleningen voor levensonderhoud op de website gezet. Onder punt 4 van Artikel 1 “Giften voor bijzondere kosten” staat te lezen dat “Giften in de vorm van verstrekkingen van de voedselbank, kledingbank, speelgoedbank en dergelijke charitatieve instellingen niet beschouwd worden als middel.” Dat feit hoef je dus niet te melden bij de gemeente. Artikel 5, dat “Giften en geldleningen in afwachting van de afhandeling van de bijstandsaanvraag” regelt, wellicht wel, de website vermeldt dat “Als gevolg van de behandelingsduur door de gemeente kan het zijn dat familie bijspringt voor de meest belangrijke uitgaven. Het college maakt de keus om deze – door de familie of kennissen als overbrugging bedoelde betalingen – veelal gedaan zonder een afdwingbare terugbetalingsverplichting – tot aangegeven hoogte vrij te laten.” Dus: ja, melden? Of toch niet? Oef, moeilijke kost.

Verloren in het moeras van regels

In tegenstelling tot Samson en Pechtold, die menen dat de bijstand zekerheid biedt, wordt dat door maar weinig mensen die noodgedwongen gebruik maken van deze voorziening, ook zo ervaren. Het moeras aan regels en verplichtingen drukt zwaar op hen.

Een van de nieuwe maatregelen in de Participatiewet is bijvoorbeeld de “tegenprestatie naar vermogen”. Gemeenten zijn verplicht om bijstandsgerechtigden op te dragen een maatschappelijk nuttige bijdrage te leveren en dit te regelen in een verordening. Zo vindt de gemeente Hoogezand-Sappemeer dat het goed is voor je arbeidskansen om pakketjes te sorteren bij Post.nl. Maar volgens de bijstandsgerechtigden, die moeten werken zonder loon, is het vernederend en gaat het ten koste van echte banen.

Een meerderheid van de gemeenten, die de tegenprestatie uitvoert, geeft aan dat het instrument ook wordt ingezet om burgers te ontmoedigen een uitkering aan te vragen, of als onderdeel van een beleid om de instroom te verkleinen.

In de praktijk blijkt ook telkens weer dat de uitvoering van deze maatregel op gespannen voet staat met bepaalde fundamentele rechten. Zo heeft het College voor de Rechten van de Mens gewaarschuwd dat de wet een negatieve uitwerking kan hebben op het verbod op dwangarbeid; de mogelijkheid dat mensen door boetes en maatregelen onder het bestaansminimum komen; en dat arbeid altijd eerlijk en billijk beloond moet worden.

Omdat een handjevol mensen doelbewust misbruik maakt van de sociale voorzieningen, worden honderdduizenden bijstandsgerechtigden gedwongen onder een rigide regime van ge- en verboden te leven. Het is verheugend dat Samson en Pechtold deze benadering nu zo openlijk afkeuren.

Ondertussen gaat het georganiseerd wantrouwen gewoon door. Per 1 januari 2017 treedt een nieuwe Fraudewet en een nieuw Boetebesluit in werking. Voor mensen die naast de bijstand (gaan) werken betekent dit dat zij strafbaar zijn als zij niet tijdig of niet correct doorgeven dat ze zijn gaan werken en wat hun inkomsten zijn. Door onwetendheid of angst voor financiële problemen wachten mensen soms te lang met het opgeven van hun extra inkomsten.

Afhankelijk van het beleid van de gemeente is in dat geval sprake van schending van de inlichtingenplicht. Dat kan de bijzondere situatie opleveren dat iemand die is gaan werken óf de lichtste sanctie – een waarschuwing – krijgt, óf de zwaarste sanctie – een boete van 100% met een maximum van € 82.000,-. Het is aan de klantmanager bij de Sociale Dienst om daarover te oordelen.

“Mensen kunnen nauwelijks op adem komen, en zo is het lastig om een maatschappelijke bijdrage te leveren,” geven Samson en Pechtold in het artikel in de Volkskrant onomwonden toe.

Ons sociale zekerheidsstelsel is gebaseerd op het model van de kostwinnaar die veertig jaar bij dezelfde baas werkte. Maar de samenleving is veranderd, is veel pluriformer geworden. Het model van one-size-fits-all past ons niet meer. We moeten andere wegen zoeken. Lang is geprobeerd om het oude model aan te passen aan de huidige tijd. Om nieuwe vormen van betaalde en onbetaalde arbeid en nieuwe samenlevingsvormen te integreren in het oude model.

“Dat beleid is hopeloos vastgelopen in krampachtige pogingen om het negentiende-eeuwse denken over arbeid zogenaamd te moderniseren”, zei Norbert Klein, fractieleider van de Vrijzinnige Partij, onlangs tijdens de begrotingsbehandeling van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in de Tweede Kamer. Volgens De Roo hopen politici dat de economie zich zal herstellen en de werkloosheid zal dalen. En dat bij een groeiende werkgelegenheid ook de discussie over een basisinkomen zal overwaaien, zoals ook gebeurde rond het jaar 2000.

Batavirus is er duidelijk over: “Stop toch met dat maffe uitkeringencircus, steek je nek iets verder uit en durf het onvoorwaardelijk basisinkomen op de agenda te zetten.” Werken vanuit een basisinkomen is ook veel eerlijker ten opzichte van alle overige Nederlanders, die ook zo graag een solide, financiële vloer onder hun bestaan zouden hebben: werknemers in loondienst, zzp’ers, (kleine) ondernemers, flexwerkers, mensen met een burnout, mantelzorgers, vrijwilligers, studenten, huismannen- en vrouwen, etc.

Tijdens het schrijven van dit bericht werd bekend dat de leden van de PvdA Lodewijk Asscher hebben gekozen als hun nieuwe lijsttrekker. Diederik Samson treedt 12 december 2016 af als partijleider en verlaat de Tweede Kamer. Benieuwd wat hij nu gaat doen. Wat zou het mooi zijn als hij zich gaat inzetten voor een echt onvoorwaardelijk basisinkomen. Je bent niet alleen, Diederik! Wereldwijd strijden individuen en groepen voor de invoering van een Universal Basic Income (UBI).

Een kleine greep:

  • in Nederland heeft een trendwatcher zich recentelijk over het basisinkomen gebogen;
  • in China timmert het Social Dividend/Basic Income Network flink aan de weg;
  • in Duitsland vinden levendige discussies over het Bedingungslose Grundeinkommen plaats;
  • in India hebben verschillende economen en parlementsleden zich uitgesproken voor de introductie van een UBI;
  • Finland gaat experimenteren met een vorm van basisinkomen;
  • Schotland wil gaan experimenteren;
  • evenals de Canadese provincies Ontario en Prince Edward Island;
  • in IJsland is de Piratenpartij gevraagd een regering te vormen, deze partij is voor een onderzoek naar een basisinkomen;
  • een commissie uit de Franse Senaat heeft zich uitgesproken voor experimenten met een basisinkomen;
  • in Kenia worden experimenten voorbereid;
  • evenals in Oeganda.

En op 8 december jongstleden heeft een losse coalitie van techneuten, investeerders en activisten in de USA het Economic Security Project (ESP) opgericht met het doel te onderzoeken hoe een basisinkomen ons allemaal kan verzekeren van een stabiele, financiële basis. Het project stelt daarvoor $10 miljoen beschikbaar gedurende de komende twee jaar. Meer dan 100 mensen hebben al de ‘Statement of Belief’ ondertekend: van Sam Altman, het hoofd van Y Combinator, het fonds dat in Silicon Valley vroege startups ondersteunt, tot leiders van de Black Lives Matter beweging, Robert Reich, de voormalige staatssecretaris voor werkgelegenheid onder Bill Clinton en Andy Stern, de vroegere leider van de vakbond voor werknemers in de dienstensector.

“Sinds de verkiezing van Donald Trump tot president hebben we haast,” zegt Chris Hughes, mede-oprichter van Facebook en een van de ondertekenaars, “We hebben meer vragen, dan antwoorden. Maar we zijn het er over eens dat financiële zekerheid een fundamenteel recht moet zijn en dat het verstrekken van contant geld een onderbenut instrument is.”

Florie Barnhoorn, 12 december 2016

Het bericht Uit het moeras met een onvoorwaardelijk basisinkomen verscheen eerst op Vereniging Basisinkomen.

Geplaatst in basisinkomen, obi.