Het basisinkomen staat op de politieke agenda. De welvaartstaat is vastgelopen onder andere door de vele inkomensafhankelijke regelingen. De toename van flexwerk en kleinschalig ondernemerschap vraagt om een nieuw systeem van solidariteit en om een geïntegreerd systeem van belastingen en uitkeringen. De versnelling van de automatisering bedreigt vele banen. Het basisinkomen is het meest logische antwoord op deze drie structurele ontwikkelingen.

Een onvoorwaardelijk basisinkomen of een basisbaan? Aldus de vraagstelling van Alfred Kleinknecht, Jos Kok, Ben Ligteringen, Joop Schippers, Annelies van Egmond in het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken van januari 2017 (jaargang 32, nr. 4)vorige nummer. Alexander de Roo – voorzitter van de Vereniging Basisinkomen – reageert.

Inleiding.

30 jaar gelden was de discussie over het basisinkomen in Nederland nog zeer principieel. Voorstanders zeiden: het systeem is niet in staat ons banen te geven, geef ons dan een baanloos inkomen. Daar tegenover stond de (christelijke) moraal. Je moet werken voor je inkomen.
Tegenwoordig is de discussie in Nederland heel pragmatisch. Zeer velen vinden het wel een goed idee en hebben maar één vraag: hoe ga je dat basisinkomen financieren? Kleinknecht c.s . vinden het basisinkomen te duur, zij bepleiten een basisbaan.

Het draagvlak voor het oude sociale systeem is drastisch afgenomen in vergelijking met 30 jaar geleden. Precieze cijfers zijn niet te vinden, maar het is wel te illustreren. Toen was er vijf jaar WW en nu moet je na twee jaar je eigen huis op eten. De AOW leeftijd wordt steeds naar achteren verschoven, terwijl er voor 50 plus geen reële perspectieven zijn op de arbeidsmarkt. Inmiddels vindt zo’n 40 % van Nederland het basisinkomen een goed idee: 45 % is tegen en 15 % weet het nog niet of heeft geen mening, volgens een peiling van Maurice de Hond in het voorjaar van 2016.
30 jaar gelden was basisinkomen een mooi ideaal, nu is het noodzaak geworden. Noodzaak voor de 60 % van Nederland, die al vele jaren economisch vast zit. Er zijn minder vaste banen, en het huishoudinkomen groeit al sinds 2001, ver voor de crisis dus, nauwelijks (aldus Van Mulligen, hoofd economie van het CBS, RC Handelsblad 31-12-2016). Niet alleen Mien Minima kan geen kant op, ook Jan Modaal een alles wat daar tussen zit heeft het moeilijk. Volgens de beroemde parade van Pen zit 60 % van Nederland onder het gemiddelde inkomen. De stilstand van huishoudinkomens sinds 2001 komt onder andere door de talloze inkomensafhankelijke regelingen.
De laatste uitbreiding van inkomensafhankelijke regelingen was het inkomensafhankelijk maken van de heffingskortingen door het kabinet Rutte II op instigatie van de PvdA. In het navolgende wordt eerst ingegaan op de voordelen van en de argumenten voor het basisinkomen, vervolgens op het maatschappelijk draagvlak en eventuele nadelen.
Voordelen van het basisinkomen

Waarom eigenlijk een basisinkomen? Welke problemen worden aangepakt of opgelost. Een tiental:

1. De armoedeval wordt opgeheven. Armoede wordt structureel aangepakt.
2. Meer vrijheid. Meer vrije tijd en een meer ontspannen samenleving. Betaald werk en vrije tijd worden beter verdeeld. Basisinkomen is een flexibele, intelligente vorm van arbeidstijdverkorting.
3. Sterke vereenvoudiging van het sociale stelsel en uiteindelijk afschaffing van het huidige stelsel van sociale zekerheid als het basisinkomen hoog genoeg is.
4. De ICT’er die zijn baan verliest hoeft zijn huis niet meer op te eten.
5. Zware beroepen – zoals vuilnis ophalen – zullen beter beloond worden of zullen verdwijnen door automatisering.
6. Kunstenaars wijden zich aan de kunst en studenten aan hun studie, in plaats van aan talloze bijbaantjes.
7. ZZP’ers krijgen een stevige, structurele basis en zullen in aantal toenemen.
8. Kleine middenstanders krijgen lucht, zodat de laatste winkel in het dorp kan blijven.
9. Niet alleen academici, maar iedereen zal een sabbatical year kunnen nemen. Omdat mensen steeds langer leven wordt het noodzakelijk om een of meerdere keren tijdens je leven een nieuwe richting te kiezen. Met een basisinkomen wordt dat veel makkelijker.
10. De arbeidsmarkt gaat beter functioneren. Het minimumloon kan worden afgeschaft. Kleine baantjes worden aantrekkelijker en mensen kunnen veel makkelijker tussen kleine en grote banen wisselen.

Drie argumenten waarom een basisinkomen steeds noodzakelijker wordt:

1. Meer Flex werk en minder vaste banen
   Het volgende plaatje is veelzeggend. 10 % minder vaste banen in 10 jaar tijd. Werkgevers – ook de overheid – willen steeds minder mensen in vaste dienst, zodat zij tegenslagen makkelijker kunnen opvangen. Plus één miljoen meer flexwerkers dan 10 jaar geleden. Inmiddels zijn er al 2 miljoen flexwerkers, 1 miljoen ZZP’ers, 2 miljoen mensen in een of andere vorm van uitkering, 3,5 miljoen AOW’ers en 5 miljoen mensen met een vaste baan. Dit vraagt om een nieuw sociaal systeem. Flexwerkers hebben niets aan het huidige systeem en een flink deel van de 2 miljoen uitkeringsgerechtigden wil graag een ( klein) baantje aanvaarden, maar ziet daar vanaf omdat het financieel vrijwel niets oplevert. Sinds één jaar is er nu sprake van economische opleving. Dat heeft geleid tot 48.000 vaste banen, maar ook tot 72.000 nieuwe flex-banen. Het aantal vast banen neemt (relatief) nog steeds af, ook nu de economische crisis voorbij is in Nederland. Daarom blijft het basisinkomen relevant ook nu het economisch wat beter gaat.Figuur 1. Meer mensen met en baan, maar minder met een vast contract.
   Bron: het Parool van 3 juni 2016, copy right Parool en DNB.
2. Automatisering versnelt.
   De baanbrekende 2013 Oxford studie : “The Future of Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation?,” van Michael A. Osborne en Carl Benedikt Frey schat dat 47 % van alle banen in de VS onder druk staat om weg geautomatiseerd te worden de komen 20 jaar. Het gaat om banen in verkeer, logistiek, kantoor en administratieve banen. Maar verrassend genoeg staan ook banen in de dienstensector onder druk. Natuurlijk zijn er andere, meer sceptische studies verschenen, maar de richting is heel duidelijk. Aangezien de vakbeweging niet de kracht meer heeft om te zorgen dat via collectieve ATV het resterende werk eerlijker verdeeld gaat worden, wordt de roep om een basisinkomen steeds luider.
   Dennis Meadows schreef in 1972 ”Grenzen aan de Groei”. 40 jaar later heeft ons Plan Bureau voor de Leefomgeving vastgesteld dat we inderdaad tegen die grenzen aanlopen. Het PBL heeft de berekeningen van Meadows 40 jaar later nog eens overgedaan. In 2011 was Meadows in Brussel voor een lezing. Hij sprak toen de volgende woorden: “ De komende 20 jaar zullende veranderingen sneller gaan dan de afgelopen 80 jaar.” Juist omdat de veranderingen steeds sneller gaan is het nodig om daar op voorbereid te zijn door een nieuw systeem van sociale zekerheid in te voeren.
3. Armoedeval voor Mien Minima en Jan Modaal
   Onderstaand overzicht toont de armoedeval voor alleenstaanden. De diagonale lijn geeft de stijging van het netto-inkomen. De aflopende lijnen geven aan hoe de inkomensafhankelijke voorzieningen afnemen bij een toename van het inkomen. De vette, zwart getande lijn geeft de koopkracht die resulteert uit deze tegengestelde bewegingen. Pas bij een baan met een inkomen van € 1.921 per maand is de koopkrachtwinst tov de uitkeringssituatie 10 % of hoger.Figuur 2. Armoedeval voor alleenstaanden
   
   Bron: Maarten Allers, hoogleraar economie van decentrale overheden Rijksuniversiteit Groningen en directeur van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden: Gemeentelijk armoedebeleid onder druk.

   De armoedeval voor mensen in de bijstand is het meest problematisch voor paren zonder kinderen. Zij ontvingen in 2011 netto € 1.396. ( Per januari 2017 € 1.404 ) Om er tien procent op vooruit te gaan, moeten zij een baan vinden die € 2.200 betaalt. Voor heel veel mensen in de bijstand met een geringe verdiencapaciteit is het daarom financieel niet interessant om een betaalde baan aan te nemen.
   De bijstand is verworden tot een gevangenis waar mensen niet meer uit komen. In de achterstandswijken van Nederland, maar ook in andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk zitten families nu al drie generaties achter elkaar in de bijstand. Hun enige perspectief is zwart werk of criminaliteit. Ook andere uitkeringsgerechtigden zit-ten vast in hun uitkering. Mensen in de WAO kijken tegen een belastingpercentage van 70 % aan. Veel WAO’ers zouden best nog wel een klein baantje kunnen doen, maar doordat 70 % wordt weg belast zien ze daar vanaf.
   Die torenhoge belastingen blijven niet beperkt tot mensen in de bijstand en de WAO. Ook Jan Modaal heeft hier mee te maken. Hoeveel houdt een beginnend politieagent die € 26.000 bruto verdient over als hij/zij € 1.000 overwerk doet? Het onthutsende antwoord is volgens Flip de Kam € 35 (bron: Flip de Kam, 2015,  Land van beloften. Opbouw, crisis en toekomst van de verzorgingsstaat. Uitgeverij Atlas).
   Maar het kan nog erger. Zo gaat een eenverdiener (huurder, twee kinderen) die zijn loon ziet stijgen van € 20.000 naar € 31.000, er gek genoeg € 35 op achteruit (bron: Reformatorisch Dagblad, 21 juni 2016.
   Veel eenverdieners met tussen € 20.000 en € 30.000 kijken tegen een 90 % belastingtarief aan.

Door de vele inkomensafhankelijke regelingen raken steeds meer mensen tussen minimum en modaal gevangen in een net waarin meer betaald werken niet loont. Daarom moet het hele systeem van belastingen en uitkeringen op de schop.

Steun voor het basisinkomen

Hoe zit het met het draagvlak voor het basisinkomen? In Zwitserland stemde slechts 23 % voor. Peilingen in het VK geven 36 % steun aan. In Finland geven peilingen een duidelijke meerderheid voor het basisinkomen, alleen bij de Finse VVD steunt slechts een minderheid van hun kiezers het basisinkomen. In Nederland is er nog geen meerderheid. Hier volgt een uitsplitsing van de steun zoals Maurice de Hond die peilde in het voorjaar van 2016.
De vraagstelling van Maurice de Hond luidde als volgt: “Er is een voorstel om te komen tot een basisinkomen iedereen zou van overheidswege een bepaald – beperkt- inkomen ontvangen, ongeacht andere inkomsten en zonder de verplichting om zich beschikbaar te stellen voor de arbeidsmarkt. Het systeem van belastingen en uitkeringen wordt dan hierop aangepast. Vindt U dit een goed voorstel?”

Kiezers van de linkse partijen ( GroenLinks, PvdA, SP) steunen het basisinkomen. GroenLinks 60 % voor, 22 % tegen en 18 % weet niet/onthouding. SP 54 % voor, 31 % tegen en 14 % weet niet/onthoudingen. PvdA kiezers 53 % voor, 34 % tegen en 13 5 onthouding/weet niet. CDA en vooral VVD kiezers zijn tegen. CDA 61 % tegen en 24 %; VVD 73 % tegen en 18 % voor. voor D66 half om half verdeeld. Opvallend is dat maar liefst 37 % van de PVV kiezers het basisinkomen omhelst. 46 % van de PVV kiezers is tegen. Kortom een grote minderheid van de PVV kiezers is wel degelijk te porren voor dit idee. Tot nu toe maken de linkse partijen hier geen gebruik van. Een gemiste kans. Ook peilingen van AD en De Telegraaf in het najaar van 2016 wijzen op een vergelijkbare steun. 44 % van de het AD publiek was voor en 39 % van het Telegraaf publiek ( ondanks de suggestieve vraagstelling: basisinkomen maakt lui).

Bij vergelijkbare opiniepeilingen in Finland zijn de kiezers van alle partijen met duidelijke meerderheden voor, alleen de kiezers van de Finse VVD zijn in meerderheid tegen.

Nadelen: Het is iets duurder dan het huidige systeem en het vergt een omwenteling.

Is het niet absurd om een basisinkomen te betalen aan iedereen, inclusief de rijken? Het afzien van een inkomenstest is niet beter voor de rijken. Het is beter voor de armen en de middengroepen. Het is waar dat de rijken geen basisinkomen nodig hebben, zoals het ook niet nodig is dat zij de laagste inkomensbelasting betalen. Zij die flink verdienen zullen voor hun eigen basisinkomen betalen, doordat vrijwel alle belastingvoordelen zullen wegvallen. Alleen de aftrek voor giften blijft overeind.
Feitelijk kost een basisinkomen van € 800 slechts € 10 miljard meer aan belastingen dan het huidige systeem. Die extra kosten zijn er vooral omdat het basisinkomen individueel is. Alternatief is 10 miljard structureel bezuinigen op de 300 miljard begroting van de gezamenlijke overheden ( Rijk, Provincies, Waterschappen en Gemeenten) of een combinatie van belastingverhoging en bezuinigingen. Ter vergelijking: de afgelopen 5 jaar heeft de regering Rutte II voor 30 miljard bespaard op de overheidsuitgaven en de belastingen voor 16 miljard verhoogd. In totaal voor € 46 miljard omgebogen (bron: interview met Bas Jacobs in NRC Handelsblad van 23 september 2016).
Het voorstel van de Vereniging Basisinkomen is om te beginnen met € 800 voor iedere volwassene ( plus alleenstaande supplementen) vergt een omzetting van belastingen en uitkeringen van € 130 miljard per jaar. Dat is 20 % van het BNP (zie http://basisinkomen.nl/wp-content/uploads/pamflet-betaalbarheid-Bi-1.pdf) . De Jonge Democraten hebben een slim plan opgesteld: minderjarigen € 300, volwassenen € 600 en toeslag per adres € 600. De veranderingen van dit plan behelzen een andere verdeling van belastingen en uitkeringen van € 164 miljard (zie: http://jdacties.nl/uitleg/). Een alleenstaande op bijstandsniveau gaat dan beginnen met € 1.200 per maand. Dat is precies wat nodig is volgens het Nibud om fatsoenlijk te kunnen leven op een minimaal niveau. Nu krijgt een alleenstaande iets minder dan € 1.000 per maand. Een paar krijgt in dit systeem € 1.800. Duidelijk meer dan de bijstand van € 1.400 of de AOW van € 1.500. De bijstandsmoeder met twee kinderen ontvangt eveneens € 1.800 . Armoede wordt effectief uitgebannen met dit systeem.

Het voorbeeld van Zwitserland

De discussie in Zwitserland over de financiële haalbaarheid van het basisinkomen is zeer illustratief. De voorstanders propageerden 2500 CH frank per volwassenen. In koopkracht termen is dat volgens het Duitse blad der Spiegel ongeveer € 1.500. Een fors basisinkomen dat de Vereniging basisinkomen als einddoel heeft. Dat is onbetaalbaar werd er geroepen. Dat kost 125 miljard CH Frank per jaar. Toen is het Zwitserse equivalent van de SVB er aan gaan rekenen en kwam zij tot 25 miljard CH franken aan extra kosten. Vijf maal zo weinig. Dat zou gefinancierd kunnen worden door de BTW met 8 % te verhogen. Dat voorstel schoot de ondernemers in het verkeerde keelgat. Dan gaat elke Zwitser alles in het EU buitenland kopen. Daarop kwam een hoogleraar uit Zurich met het voorstel om een Tobin Tax op flitskapitaal in te voeren. Een kleine heffing van 0,1 % op alle grote financiële transacties zou maar liefst 200 miljard CH frank per jaar opleveren. Genoeg voor de invoering van het basisinkomen en afschaffing van alle inkomstenbelastingen. Iedereen zou er flink op vooruit gaan, alleen de Hedge Fondsen zouden uit Zwitserland verdwijnen. 20 jaar gelden pleitten Groene en Linkse fracties in het Europees Parlement voor een Tobin Taks op flits kapitaal. De reactie was toen negatief, maar inmiddels is er een werkgroep van 10 EU landen – Nederland doet hieraan niet mee – bezig met het uitwerken van voorstellen hoe een Tobin taks op bescheiden schaal ingevoerd kan worden zonder grote kapitaalvlucht.

Conclusie

Het basisinkomen staat op de politieke agenda. De welvaartstaat is vastgelopen onder andere door de vele inkomensafhankelijke regelingen. De toename van flexwerk en kleinschalig ondernemerschap vraagt om een nieuw systeem van solidariteit en om een geïntegreerd systeem van belastingen en uitkeringen. De versnelling van de automatisering bedreigt vele banen. Het basisinkomen is het meest logische antwoord op deze drie structurele ontwikkelingen. Verzet tegen het basisinkomen zoals de SP doet is een achterhoedegevecht. Pleidooien voor een basisbaan zoals bepleit door Kleinknecht cs in het vorige nummer vinden weinig gehoor. Alleen de PvdA heeft hiervoor gekozen.
Bij nadere inspectie vallen de extra kosten voor de invoering van een bescheiden basisinkomen mee. Ze liggen binnen de marges die gebruikelijk zijn in Nederland. Op de jongste partijcongressen van D66 en GroenLinks zijn openingen naar invoering van het basisinkomen op landelijk niveau gemaakt. Ook de Partij van de Dieren en de Vrijzinnige partij van Norbert Klein hebben zich voor het basisinkomen uitgesproken. De Partij van de Arbeid beperkt zich tot meer beleidsruimte voor gemeenten om te experimenteren met het basisinkomen. Experimenten zullen volgen in Nederland en in vele andere landen. Nieuwe voorstellen voor invoering en berekeningen zullen volgen. Invoering van het basisinkomen was 30 jaar geleden een utopie. Nu is het noodzaak, ook om het draagvlak voor de democratie te vergroten.

Alexander de Roo, voorzitter van de Vereniging Basisinkomen, 11 februari 2017

Het bericht Basisinkomen van Utopie naar Noodzaak – meer vrijheid en meer zekerheid verscheen eerst op Vereniging Basisinkomen.